کشف شگفتانگیز ارتش خرتی باخترده در قلب تاریخ چین
در قلب تمدن باستانی چین و در شهر تاریخی Xi’an، شاهد ایجاد و بازنمایی یکی از عجایب باستان، نمونه برجستهای از هنر و مهارت ساخت مجسمههای باستانی هستیم که در ادامه به آن اشاره میکنیم: ارتش خرتی باخترده. این اثر تاریخی بیبدیل نه تنها نشان از تفکر عمیق هنرمندان گذشته دارد، بلکه نمادی از قدرت، نظم و شکوایی تمدن چین باستان به شمار میآید. از دوران امپراتوری اولین پادشاه، این مجموعه عظیم که شامل هزاران مجسمه زنده و دقیق با جزئیات منحصر به فرد است، معجزهای از مهندسی و هنر محسوب میشود که نسلهای مختلف را مجذوب خود کرده است. تاریخدانان و محققان با بررسی نمادها و الگوهای موجود در هر یک از مجسمهها به دنبال یافتن داستان پشت پرده ساخت این اثر ارزشمند هستند؛ داستانی که در آن هر مجسمه، هر خط و هر جزئیات، بازتابی از باورها، سنتها و آرمانهای عمیق دوران گذشته است. در میان همین تحسین و شور و حال، نمونهای از این دست، ارتش خرتی باخترده میباشد که همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقهمندان به تاریخ قرار گرفته است. بررسیهای متعدد نشان میدهد که استفاده از تکنیکهای پیشرفته آتشپزی و سفالگری در دوران باستان، موجب شده تا این آثار از نظر پایداری و جزئیات بصری، در طول هزاران سال تاریخ باقی بمانند. هر چند که برخی از اطلاعات موجود مبهم و همچنان محل بحث است، اما بدون شک میتوان گفت که این مجموعه، نمونهای از دستاوردهای هنری و فنی دوران است و همواره الهامبخش نسلهای بعدی بوده است. تلاشهای مستمر محققان مدرن با بهکارگیری روشهای نوین، سعی در کشف رازهای نهفته در ساختار این هنر زیبا داشتهاند؛ به طوری که هر بار نگاهی تازه به ارتش خرتی باخترده انداخته میشود، جنبههای پنهانی از تاریخ به روشنی مسری میشود. این اثر تاریخی با ارزش، به عنوان پلی میان گذشته و حال عمل میکند و علاوه بر برجسته کردن داستانها و افسانههای مرتبط با امپراتوریهای قدیمی، بازتاب دهنده باورهای عمیق مردم آن دوران درباره زندگی پس از مرگ نیز میباشد. اهمیت این مجموعه در اینکه جوی از همبستگی و نظم نظامی در هر یک از مجسمهها دیده میشود، مورد استقبال گسترده کارشناسان و گردشگران قرار دارد. علاوه بر این، بازدید از مکانهای حاوی این آثار به عنوان تجربهای منحصر به فرد، زمینهی آشنایی عمیقتر با فرهنگ و هنر باستانی چین را فراهم میآورد. پژوهشهای روزافزون درباره تکنیکهای ساخت مجسمهها و استفاده از مواد اولیه خاص، نشان میدهد که چگونه هنرمندان با خلق خطوط دقیق و جزئیات باور نکردنی، توانستهاند به موفقیتهای بزرگی دست یابند که همچنان در دل تاریخ جاودانه شده است. اندیشه و ذوق هنرمندان گذشته در ایجاد چنین آثاری به وضوح قابل مشاهده است و مطالعه دقیق هر جزئی از این اثر ارزشمند، همچون مطالعهای بر روی تاریخ، هنر و دانش روزگاران قدیم است. اکنون نیز، در عصر حاضر، بازتاب و تاثیر این هنر همچنان در عرصههای مختلف فرهنگی مشهود است؛ چرا که هر بار که به ارتش خرتی باخترده نگاه میکنیم، دریچهای نو به گذشته گشوده میشود و ما را به تأمل در باب گذشتههای پرفراز و نشیب دعوت میکند. این مجموعه نه تنها میراثی هنری و فرهنگی است، بلکه شاهدی است بر توانمندی بشر در خلق آثار فرامرجعی که زمان و مکان را در بر میگیرند. با توجه به دستاوردهای فراوان این سرزمین باستانی، مطالعه و بازدید از چنین آثار بینظیری برای تمامی علاقمندان به تاریخ، هنر و فرهنگ امری ضروری به شمار میآید. در نهایت، فراخوانی است برای آن عزیزانی که به دنبال کشف زیباییهای تاریخ و هنر ایرانی و بینالمللی هستند تا با نگاهی عمیقتر به این آثار، ارزشهای ناب و ماندگار را دریابند و از آن در زندگی روزمره الهام بگیرند.
تاریخچه و پیدایش ارتش خرتی باخترده
ارتش خرتی باخترده، به عنوان یکی از شگفتیهای باستانی چین، داستانی پر رمز و راز درباره پیدایش و شکلگیری نظامی فوقالعاده را روایت میکند. این مجموعه عظیم از مجسمههای سفالی نمایانگر نیرویی نظامی و فرهنگی است که به فرمان اولین امپراتور چین، یعنی چین شیهوان، شکل گرفت. از آغاز ساخت این مجسمهها تا کشف و اکتشافات بعدی، تاریخچهای از تلاشهای فراوان و هنر بینظیر کارکنان زمانهای قدیم برمیگردد.
با گذر زمان و تغییر روایات تاریخی، دانشمندان و پژوهشگران متعددی به بررسی ابعاد مختلف این میراث پرداختند و به پیدا کردن اسراری در باب روشهای ساخت و تکنیکهای به کار رفته در تولید این مجسمهها پرداختند. مطالعههای متعدد علاوه بر ارائه اطلاعات دقیق از تاریخچه، به تبیین شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن دوره نیز پرداختهاند. این نشان میدهد که ارتش خرتی باخترده نه تنها به عنوان یک دستاورد نظامی بلکه به عنوان نماینده هنر و فرهنگ باستانی چین محسوب میشود.
با استفاده از دادههای به دست آمده از کاوشهای باستانشناسی و مطالعات متنی، میتوان دریافت که رویکردهای نظامی و تفکرات مربوط به زندگی پس از مرگ در ساخت این مجسمهها بسیار جدی بوده است. همچنین، تأکید بر جزئیات ظریف در چهرهها و لباسهای مجسمهها نشان از سلیقه ویژه هنرمندان آن دوران دارد که این ایده را تقویت میکند که هنر و هنر آفرینی در دل نظامی شدن فرآیندهای تمدنی بود. به همین دلیل، مطالعه این آثار به عنوان یک نمونه بینظیر از هنر ایرانی-چینی در تاریخ نیز ارزیابی میشود.
چرا ارتش خرتی باخترده انتقادی برای تاریخ چین است؟
یکی از دلایلی که ارتش خرتی باخترده به عنوان نقطه عطفی در تاریخ چین شناخته میشود، نقش آن در انتقاد از ساختارهای حکومتی و نظامهای قدرت آن دوران است. آثار باستانی مذکور نه تنها برای حفظ افسانهها و تاریخ، بلکه به عنوان پاسخی به سیستمهای استبدادی و تمرکز قدرت به کار رفتهاند. بررسی دقیق این مجسمهها به بازگو کردن پیامهایی درباره عدالت، قدرت و حتی معضلات سیاسی گذشته میانجامد.
مطالعات متعددی نشان دادهاند که استفاده از طرحهای نظامی و نمادین در زمان حکومت چین شیهوان، ابزاری بود برای نشان دادن عظمت و همزمان هشدار به دشمنان داخلی و خارجی. این واقعیت که هر مجسمه با انواع چهرهها و حالتهای منحصربهفرد ساخته شده، تأکیدی است بر دیدگاه پیچیدهای که از جامعه آن زمان شکل گرفته است. به عبارت دیگر، هر جزئیات در این آثار داستانی از چالشها و دستاوردهای تاریخی را بازگو میکند.
از سوی دیگر، تحلیلهای اخیر در زمینههای باستانشناسی و هنر به اثبات رساندهاند که شیوههای ساخت و تزئین این مجسمهها حتی در مقایسه با سایر تمدنهای بزرگ جهان نیز بینظیر است. این موضوع که مجسمههای ارتش خرتی باخترده نه تنها جنبه نظامی، بلکه ارزشهای فرهنگی و هنری عمیقی را نیز منعکس میکنند، دلیل مهمی برای ارزیابی انتقادی آن از منظر تاریخ چین بهشمار میآید. همچنین، پژوهشهایی که به بررسی ارتباط بین این آثار و تحولات سیاسی-اجتماعی آن زمان پرداختهاند، اهمیت این میراث را بیش از پیش نمایان میسازند.
ساختار و ویژگیهای منحصر به فرد مجسمهها
یکی از ویژگیهای برجسته ارتش خرتی باخترده، تنوع چشمگیر در ساختار و طراحی هر مجسمه است. هر مجسمه علاوه بر داشتن اندازههای متفاوت، دارای جزئیاتی منحصر به فرد از نظر صورت، لباس و تجهیزات نظامی است که نشان از دقت و هنر فراوان در ساخته شدن این آثار دارد. استفاده از تکنیکهای پیشرفته ساخت سفال در دوران باستان، همچون استفاده از قالبهای متعدد و تکنیکهای تنکویی، بخشی از راز موفقیت هنرمندان آن زمان محسوب میشود.
این مجسمهها نه تنها از نظر زیباییشناسی ارزشمند هستند، بلکه از لحاظ تکنیکی نیز نوآورانهاند. تحلیلهای علمی نشان میدهد که از مصالح محلی و تکنیکهای تولید دستهجمعی استفاده شده است که به هر یک از مجسمهها شخصیت منحصر به فردی بخشیده است. به علاوه، وجود جزئیات دقیق در نقوش صورت و پوششهای لباس، بیانگر تلاش زیاد در بازتاب تصاویر واقعی از سربازان دوران چین شیهوان است.
در کنار این نکته، ویژگی دیگری که اهمیت ویژهای دارد، چیدمان نظاممند و هماهنگ این مجسمهها در داخل گودالهای کاوشی میباشد. چیدمان دقیق بر اساس ردهبندی نظامی نه تنها از نظر فنی قابل تحسین است، بلکه به عنوان یک اثر هنری بزرگ نیز مورد ستایش واقع شده است. این جنبهها همگی به اثبات آن منجر میشود که ارتش خرتی باخترده نمونهای بینظیر از هنر و تکنیک در دوران باستان چین، همانند Xi’an Terracotta Army، به شمار میآید.
کشف و کاوشهای باستانشناسی: بازگشت به سال ۱۹۷۴
پس از کشف تصادفی توسط کشاورزان محلی در سال ۱۹۷۴، آثار ارتش خرتی باخترده موجی از هیجان و حیرت را در میان جامعه علمی به وجود آورد. این کاوش به سرعت توجه پژوهشگران بینالمللی و محلی را به خود جلب کرد و آغازگر فصلی نو در مطالعات باستانشناسی چین شد. کشف این آثار به نوعی بازنگری در تاریخ و فرهنگ دوران پیشین چین انجامید و چراغ راهی برای تبیین اسرار گذشته گشت.
با شروع کاوشهای مستمر، موزهها و مراکز علمی مختلف فرصت دسترسی به اطلاعات تازهای پیدا کردند که درک ما از فرایندهای ساخت اعتقادی و نظامی آن دوران را تغییر داد. استفاده از فناوریهای نوین در تشخیص و نگهداری این آثار به پژوهشگران این امکان را داد تا نقاط ضعف و قوت روشهای ساخت کوته در گذشته را شناسایی کنند. این مرحله از کاوش، موج جدیدی از مطالعات چندرشتهای را به همراه داشت که بین جنبههای هنری، فنی و تاریخی پیوند برقرار کرد.
تلاشهای پژوهشگران باعث گردآوری اطلاعات دقیقی در مورد شرایط خاک، شیوههای نگهداری و حتی چیدمان منظم مجسمهها در داخل گودالهای کاوشی شد. استفاده از تکنیکهای نوظهور، مانند تصویربرداری با رادار نفوذی، به بازسازی معماهای مربوط به ساختار مقبره کمک شایانی نمود. بدین ترتیب، Xi’an Terracotta Army نه تنها به عنوان یک اثر هنری، بلکه به عنوان یک شواهد علمی بسیار ارزشمند در تاریخ بشریت درخشش خود را حفظ کرده است.
معنای فرهنگی و مذهبی ارتش خرتی باخترده
از دیدگاه فرهنگی، ارتش خرتی باخترده نمادی از باورهای عمیق دینی و فلسفی آن دوران میباشد. این مجسمهها به عنوان حفاظتکنندههای روحانی و پاسبانان جهان دیگر در کنار مقبره امپراتور به کار گرفته شدهاند. باورهای مذهبی و اعتقادات به حیات پس از مرگ، عاملی اساسی در شکلگیری و طراحی این آثار بوده است.
در این میان، استفاده از طرحهای سمبلیک و الهامی در تزئین چهرهها و لباسهای مجسمهها، نشانگر ارتباط میان هنر و روحانیت است. پژوهشگران معتقدند که هر جزئی از این آثار، دارای مفهومی عمیق و نمادین است که بیانگر ادای احترام به روح و باورها و در عین حال بازتاب تاریخ تمدنی چین میباشد. این رویکرد، به خوبی در مدلهای موجود Xi’an Terracotta Army نیز قابل مشاهده است.
از سویی دیگر، کاوشگران بر این باورند که ترکیب عناصر نظامی و دینی در این آثار نشان از نوعی هماهنگی فرهنگی و تعادل میان قدرت و ایمان دارد. این پیام به نسلهای آینده منتقل میشود تا از ارزشهای اخلاقی و معنوی موجود در دل تاریخ آگاهی پیدا کنند و از آن درس بگیرند. به همین دلیل، ارتش خرتی باخترده همچنان به عنوان قطعهای ارزشمند از میراث فرهنگی و مذهبی در چین باقی مانده است.
تأثیر تکنیکهای ساخت و هنر بر مجسمهها
روشهای ساخت متنوع و ابتکاری که در تولید مجسمههای ارتش خرتی باخترده به کار رفته، ناشی از مهارت و دقت بالای صنعتگران دوران باستان میباشد. این آثار با استفاده از قالبهای سفالی، لطفاً جزئیات دقیق چهره و بدن سربازان را منعکس میکنند. به واسطه دانش فنی و تکنیکهای پیشرفته آن زمان، هر مجسمه به شکلی منحصر به فرد تولید شده که نشان از ترکیب هنر و علم در ساخت آن دارد.
هر یک از مجسمهها دارای جزئیاتی ژرف و دقیق است که از طریق استفاده از مواد اولیه بومی و تکنیکهای چندمرحلهای، شکل گرفتهاند. استفاده از قالبهای متعدد برای تولید چهرههای منحصربهفرد و به کارگیری مراحل مختلف ساخت، سبب شده است که آثار امروز بتوانند با قدرت نمایشی خود، خاطرهای از دوران پر تلاطم را به بازدیدکنندگان منتقل کنند. این تکنیک مدرن نه تنها در زمان خود بیمثال بوده، بلکه الگویی برای نسلهای بعدی هنرهای مجسمهسازی محسوب میشود.
تحقیقات فراوان و مطالعات مقایسهای نشان دادهاند که فرآیندهای تولید ارتش خرتی باخترده در بسیاری از جنبهها با روشهای مدرن تولید صنعتی شباهتهایی دارد. این امر به ویژه در تکنیکهای جمعیسازی اجزا و چیدمان دقیق هر مجسمه در محلهای خاص برجسته میشود. بنابراین، آثار Xi’an Terracotta Army الهامبخش بسیاری از هنرمندان مدرن بوده و همچنان الگویی ارزشمند در هنر و علم به شمار میآید.
جاذبههای پیرامونی: مکانها و امکانات گردشگری نزدیک
محل سکونت و نگهداری ارتش خرتی باخترده در نزدیکی مجموعه مقبره امپراتور، از نظر جاذبههای گردشگری، یکی از مهمترین نقاط دیدنی چین به شمار میرود. مجموعههای موزهای و پارکهای اطراف، فرصتی فراهم کردهاند تا بازدیدکنندگان با فرهنگ و تاریخ این دوران آشنا شوند. این منطقه علاوه بر حفظ آثار تاریخی، امکانات توریستی فراوانی از قبیل رستورانها و فضای سبز را در اختیار گردشگران قرار داده است.
با بهرهگیری از توریستهای داخلی و خارجی، منطقه پیرامون این آثار به یک نقطه داغ گردشگری تبدیل شده است. تورهای گروهی و برنامههای گردشگری منظم، روشی عالی برای بازدید از این جاذبههای تاریخی فراهم آوردهاند. استانداردهای ارائه خدمات و اطلاعات دقیق، تجربهای لذتبخش از بازدید از Xi’an Terracotta Army و اماکن اطراف آن را تضمین میکنند.
علاوه بر بازدید از مجسمههای سفالی، بازدیدکنندگان میتوانند از امکانات رفاهی و خدمات تفریحی استفاده کنند. این امکانات شامل نمایشگاههای دائمی، راهنماییهای تخصصی و حتی فعالیتهای فرهنگی زنده میشود. بنابراین، منطقه پیرامونی نه تنها به عنوان بخشی از میراث تاریخی بلکه به عنوان یک مقصد گردشگری کامل، ارزش ویژهای در چشم علاقهمندان به فرهنگ و تاریخ دارد.
قصص و افسانههای محبوب در مورد ارتش خرتی باخترده
داستانها و افسانههای متعددی پیرامون ارتش خرتی باخترده نقل شده است که هر کدام بازگو کننده رازهایی از گذشته و باورهای مردم آن دوران میباشد. روایتهایی حاوی نکات جالب درباره چگونگی ساخت مجسمهها، منشاء تصاویر و حتی ظاهر چهرههای مختلف سربازان، مخاطبان را به دنیای اسرارآمیز تاریخ میبرد. این افسانهها گاه با روایتهای تاریخی همپوشانی دارند و گاه جنبههای اسطورهای در آنها به چشم میخورد.
برخی داستانها به کشف تصادفی این آثار توسط کشاورزان محلی اشاره دارند، در حالی که برخی دیگر از رازهایی سخن میگویند که در دل هر مجسمه نهفته است. به علاوه، افسانههایی درباره ارتباطات غیرمنتظره بین هنر شرق و غرب، بازتاب آثار و هنرهای آسیایی همچون Xi’an Terracotta Army نیز مطرح شده است. این قصهها به خواننده امکان میدهند تا از زاویهای متفاوت به ارزیابی و درک این میراث بپردازد.
در بسیاری از روایات محلی، نقش افسانهای ارتش خرتی باخترده به عنوان پاسبانان مرگ و زندگی پس از مرگ برجسته شده است. داستانهایی که با عناوین رمزآلود و پر از دقت روایت میشوند، بازتابنده باورهای عمیق فرهنگی و مذهبی آن دوران بوده، و چنین روایتهایی همچنان جذابیت ویژهای برای علاقمندان به تاریخ و اسطورهها دارد.
ارتش خرتی باخترده؛ یک میراث جهانی و عناوین ثبتشده
ارزش تاریخی و هنری ارتش خرتی باخترده، به گونهای است که این میراث از سوی سازمانهای بینالمللی به عنوان یک اثر جهانی ثبت شده است. این تأییدیه جهانی نشانگر اهمیت و جنبههای منحصربهفرد این مجموعه در تاریخ تمدن بشری است. ثبت این آثار به عنوان میراث جهانی همچنین باعث جذب افکار و پژوهشگران از سراسر جهان به مطالعه و بررسی دقیق آن شده است.
علاوه بر گواهیهای بینالمللی، مجموعه ارتش خرتی باخترده به عنوان یکی از نمادهای برجسته دورههای باستانی چین در موزهها و مراکز فرهنگی داخلی نیز شناخته میشود. نمایشگاهها و سمینارهای متعدد پیرامون این آثار، جنبههای مختلف تاریخی، هنری و فنی را به بازدیدکنندگان معرفی میکند. این رویدادها به تبیین دقیق عملکرد و اهمیت این میراث کمک شایانی نموده است.
مطالعات پژوهشی و بینرشتهای، علاوه بر بررسی ابعاد فنی و هنری، به تحلیل ابعاد اجتماعی و فرهنگی این میراث پرداختهاند. از این رو، هر چه بیشتر به داستانها، نمادها و معناهای نهان این آثار پرداخته شود، ارزش افزوده آن در تاریخ بشر بیشتر مشهود خواهد شد. به همین دلیل، Xi’an Terracotta Army همچنان به عنوان شاخصی از قدرت، هنر و تاریخ بینظیر چین در سطح جهانی باقی میماند.

سوالات متداول
- ارتش خرتی چیست؟
- ارتش خرتی مجموعهای از مجسمههای زندگینما است که به عنوان نگهبانان مقبره نخستین امپراتور چین ساخته شدهاند.
- تاریخچه ساخت ارتش خرتی چه زمانی آغاز شده است؟
- ساخت این مجسمهها از سال ۲۴۶ قبل از میلاد آغاز شده و طی چندین سال با مشارکت هزاران نفر تکمیل گردیده است.
- هدف از ساخت این آثار چیست؟
- امپراتور چینشی هوانگ به منظور حفاظت از خود در دنیای پس از مرگ، این ارتش عظیم را به عنوان همراهان دائمی و نگهبانان مقبره خود بنا نهاده است.
- مکان یافتن ارتش خرتی کجاست؟
- این مجموعه در نزدیکی شهر شیان در چین و در منطقهای اطراف مقبره امپراتور چینشی هوانگ کشف شده است.
- چه تعداد مجسمه در این مجموعه کشف شدهاند؟
- تحقیقات نشان میدهد بیش از ۸۰۰۰ مجسمه نظامی، به همراه تعدادی چرخ و اسبهای سفالی در سه پیت اصلی پیدا شدهاند.
- چه کسانی در ساخت این مجموعه مشارکت داشتهاند؟
- ساخت این آثار با کمک هزاران کارگر و صنعتگر ماهر در کارگاههای متعدد و با استفاده از تکنیکهای تولید انبوه انجام شده است.
- ویژگیهای منحصربهفرد مجسمههای ارتش خرتی چیست؟
- هر مجسمه دارای جزئیات دقیق، چهره متفاوت، لباس مخصوص و تجهیزات نظامی مختص به رتبه و نقش خود است که نشاندهنده زیبایی و توانمندی هنری دوران باستان میباشد.
- رنگهای بکار رفته روی مجسمهها چگونه بودهاند؟
- در زمان ساخت، از رنگهای طبیعی و معدنی که شامل اوکسید آهن، مینرالهای متنوع و رنگهای طبیعی دیگر استفاده میشد، بهره گرفته شده است؛ اگرچه به مرور زمان برخی از پوششها دچار تغییر رنگ شدهاند.
- چرا پوشش رنگی این آثار کاهش یافته است؟
- تغییرات زمان و شرایط آب و هوایی، به ویژه در اقلیم خشک شیان، باعث شده که رنگهای اولیه به مرور زمان از بین بروند.
- آیا آثار ارتش خرتی بهطور کامل حفظ شدهاند؟
- با گذشت زمان، برخی از مجسمهها آسیب دیده یا ناقص ماندهاند؛ اما تلاشهای مستمر در زمینه مرمت و احیای آنها سعی در حفظ اصالت آثار دارد.
- روشهای نگهداری و مرمت آثار چگونه است؟
- با استفاده از شیوههای نوین و تجربیات متخصصان مرمت آثار باستانی، هر مجسمه به دقت بررسی و در صورت نیاز، جهت جلوگیری از تخریب بیشتر، ترمیم میشود.
- تأثیر این مجموعه بر تاریخ و فرهنگ چین چیست؟
- ارتش خرتی به عنوان نمادی از شکوه و عظمت امپراتوری چین و هنر باستانی، تاثیر عمیقی در تاریخ و فرهنگ این تمدن داشته و تحسین جهانی را به دنبال دارد.
- آیا رازهایی در پشت ساخت این مجسمهها وجود دارد؟
- بسیاری از جنبههای فنی و تکنیکی ساخت و روشهای مرمت هنوز هم موضوع مطالعه و تحقیقات عمیق متخصصان در حوزه آثار باستانی است.
- تأثیر هنر و معماری چین بر این آثار چگونه است؟
- طراحی و ساخت آثار نشاندهنده تأثیر عمیق هنر و معماری دوره باستان چین است؛ از جزئیات لباس گرفته تا نحوه قرارگیری مجسمهها به شکلی نظاممند طراحی شدهاند.
- چگونه میتوان از نزدیک با این آثار تاریخی آشنا شد؟
- بازدید از موزه مقبره امپراتور چینشی هوانگ در شیان، که شامل نمایشگاههای متعدد مربوط به ارتش خرتی است، بهترین راه برای آشنایی نزدیک با این تاریخ زنده میباشد.
- بهترین زمان بازدید از ارتش خرتی چه موقع است؟
- ماههای بهار و پاییز با آب و هوای معتدل، بهترین زمان برای بازدید از این مجموعه تاریخی هستند تا علاوه بر تماشای آثار، از هوای مطبوع نیز لذت ببرید.