۱. چرا دوران قاجار با وجود ضعف‌های مشهود، توانست برای بیش از ۱۳۰ سال بر ایران حکومت کند؟ پاسخ: عوامل متعددی در این امر نقش داشتند. یکی از مهمترین آنها، ساختار سنتی و عشیره‌ای جامعه ایران بود که وفاداری به سلسله حاکم را بخشی از نظم اجتماعی می‌دانست. علاوه بر این، رقابت‌های استعماری قدرت‌های بزرگ (روسیه و بریتانیا) نیز به نوعی موجب بقای قاجارها شد؛ زیرا هیچ یک از آنها خواهان فروپاشی کامل ایران و جایگزینی با رقیب خود نبودند. همچنین، قاجارها با وجود ضعف مرکزی، در برخی دوره‌ها توانستند تا حدی توازن قوا را بین خاندان‌های محلی و ایل‌ها حفظ کنند.

۲. نقش جنبش مشروطه در تحولات بعدی ایران، به ویژه در دوره پهلوی، چگونه بود؟ آیا می‌توان آن را مقدمه انقلاب‌های بعدی دانست؟ پاسخ: جنبش مشروطه آغازگر مفهوم “ملت” و “قانون” در ایران بود و به طور مستقیم به فروپاشی استبداد قاجار و زمینه‌سازی برای ظهور دولتی مدرن‌تر (پهلوی) کمک کرد. این جنبش، مفهوم “قانون اساسی” و “محدود کردن قدرت شاه” را مطرح کرد و راه را برای مطالبات بعدی مردم در جهت آزادی و عدالت باز نمود. از این منظر، می‌توان آن را اولین گام بلند ایران در مسیر مدرنیزاسیون سیاسی و مقدمه‌ای برای مبارزات بعدی علیه استبداد در اشکال مختلف آن دانست.

۳. آیا رضاشاه واقعاً “پدر ایران نوین” بود یا اقدامات او بیشتر جنبه دیکتاتوری و خشونت‌آمیز داشت؟ پاسخ: دیدگاه‌ها در این باره متفاوت است. از یک سو، رضاشاه با اصلاحات گسترده در ارتش، آموزش، بهداشت، راه‌سازی و بوروکراسی، پایه‌های دولت-ملت مدرن ایران را بنا نهاد و گام‌های بلندی در جهت یکپارچگی سرزمینی و توسعه برداشت. از سوی دیگر، روش‌های او اغلب دیکتاتورمآبانه، خشونت‌آمیز و همراه با سرکوب مخالفان بود. بسیاری از اصلاحات او از بالا به پایین و بدون مشارکت مردم انجام شد. بنابراین، می‌توان گفت که او همزمان هم بنیانگذار بسیاری از جنبه‌های ایران نوین بود و هم به دلیل روش‌هایش، میراثی از اقتدارگرایی را بر جای گذاشت.

۴. محمدرضاشاه پهلوی تا چه اندازه در ایجاد جنبش‌های مخالف (مانند انقلاب ۱۳۵۷) مقصر بود؟ آیا می‌توان از او به عنوان یک دیکتاتور تمام‌عیار یاد کرد؟ پاسخ: محمدرضاشاه در سال‌های پایانی حکومتش به دلیل تمرکز قدرت، سرکوب آزادی‌های سیاسی، رشد ساواک و شکاف عمیق بین دولت و مردم، نقش مهمی در شعله‌ور شدن انقلاب ۱۳۵۷ داشت. اگرچه او اصلاحات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای (مانند انقلاب سفید) را آغاز کرد، اما عدم مشارکت مردم در فرآیندهای سیاسی و نادیده گرفتن مطالبات آنها، زمینه را برای نارضایتی‌های گسترده فراهم آورد. استفاده از واژه “دیکتاتور تمام‌عیار” ممکن است مورد بحث باشد، اما بدون شک او در سال‌های آخر حکومتش به سمت حکومتی خودکامه حرکت کرد که در آن فضای سیاسی برای ابراز مخالفت وجود نداشت.

۵. نقش روحانیت در تحولات دوران قاجار و پهلوی چه بود؟ آیا آنها همواره مخالف مدرنیزاسیون بودند؟ پاسخ: روحانیت در این دو دوره نقش پررنگ و پیچیده‌ای داشت. در دوران قاجار، بسیاری از روحانیون در جنبش مشروطه نقش فعال داشتند و حتی برخی از آنها رهبری آن را بر عهده گرفتند، اما با گذشت زمان و انحراف مشروطه، برخی از آنها از آن فاصله گرفتند. در دوران پهلوی، در ابتدا با برخی اصلاحات رضاشاه (مانند کشف حجاب) مخالفت کردند، اما در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ با رهبری امام خمینی، به اصلی‌ترین نیروی مخالف محمدرضاشاه تبدیل شدند. نمی‌توان گفت که آنها همواره مخالف مدرنیزاسیون بودند، بلکه مخالفت آنها بیشتر با جنبه‌های خاصی از آن، به ویژه سکولاریسم و آنچه که “غرب‌زدگی” می‌نامیدند، بود.

۶. چرا نفت به جای تبدیل شدن به عامل توسعه پایدار، به نوعی “نفرین” برای اقتصاد ایران در دوران پهلوی تبدیل شد؟ پاسخ: درآمد نفتی در دوران پهلوی، به ویژه در دهه ۱۳۵۰، به جای اینکه صرف توسعه زیرساخت‌های تولیدی و ایجاد اشتغال پایدار شود، عمدتاً در پروژه‌های بزرگ و پرهزینه، واردات بی‌رویه و گسترش بوروکراسی دولتی هزینه شد. این امر منجر به بیماری هلندی، افزایش وابستگی به واردات، رشد تورم و عدم توسعه بخش خصوصی شد. به دلیل عدم نهادینه شدن درآمدهای نفتی در ساختارهای تولیدی و عدم شفافیت در هزینه‌کرد آن، این درآمدها به جای “نعمت”، به عاملی برای وابستگی و بی‌ثباتی اقتصادی تبدیل شدند.

۷. آیا استعمار خارجی (روسیه و بریتانیا) عامل اصلی ضعف و عقب‌ماندگی ایران در دوران قاجار بود؟ پاسخ: استعمار خارجی بدون شک نقش بسیار مهمی در ضعف و عقب‌ماندگی ایران در دوران قاجار داشت. دخالت‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی این دو قدرت، مانع از شکل‌گیری یک دولت مرکزی قوی و توسعه پایدار شد. آنها با اعطای امتیازات به اتباع خود و حمایت از حاکمان ضعیف، از توسعه ایران جلوگیری کردند. با این حال، نباید ضعف درونی و عدم وجود یک طبقه حاکم مقتدر و اصلاح‌طلب را نادیده گرفت. عوامل داخلی نیز به اندازه عوامل خارجی در این عقب‌ماندگی نقش داشتند.

۸. نقش “غرب‌زدگی” در سقوط رژیم پهلوی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی چقدر بود؟ پاسخ: مفهوم “غرب‌زدگی” به ویژه در آثار جلال آل احمد، به عنوان یک عامل مهم در نارضایتی‌های اجتماعی و فرهنگی دوران پهلوی مطرح شد. منتقدان معتقد بودند که رژیم پهلوی بدون توجه به ارزش‌های بومی و مذهبی، اقدام به تقلید کورکورانه از غرب کرده است که این امر منجر به بیگانگی فرهنگی، از دست دادن هویت ملی و تضاد بین ارزش‌های مدرن و سنتی شد. این نارضایتی فرهنگی، به همراه عوامل سیاسی و اقتصادی، به بسیج نیروهای مذهبی و ملی در برابر رژیم کمک شایانی کرد.

۹. آیا دوران پهلوی را می‌توان یک دوره “شکوه و جلال” برای ایران دانست یا بیشتر یک دوره “سرکوب و وابستگی”؟ پاسخ: این موضوع نیز محل بحث و اختلاف نظر است. حامیان رژیم پهلوی، این دوره را دوران شکوفایی اقتصادی، پیشرفت‌های زیرساختی، توسعه آموزش و بهداشت، و افزایش پرستیژ بین‌المللی ایران می‌دانند. در مقابل، منتقدان بر جنبه‌های سرکوب سیاسی، وابستگی به غرب، فساد دربار، و نابرابری‌های اجتماعی تاکید دارند. واقعیت احتمالاً ترکیبی از هر دو است. ایران در این دوره پیشرفت‌های مادی قابل توجهی داشت، اما این پیشرفت‌ها اغلب با سرکوب سیاسی، نابرابری و عدم مشارکت مردم همراه بود که در نهایت منجر به نارضایتی‌های گسترده شد.

۱۰. اگر دوران قاجار و پهلوی را از منظری جامع بررسی کنیم، چه درس‌های مهمی می‌توان از آنها برای آینده ایران گرفت؟ پاسخ: درس‌های متعددی می‌توان گرفت. اول، اهمیت مشارکت مردمی و پاسخگویی دولت به مطالبات مردم. دوم، لزوم توسعه متوازن که هم پیشرفت اقتصادی و هم عدالت اجتماعی و فرهنگی را در بر گیرد. سوم، حفظ استقلال ملی در عین تعامل سازنده با جهان. چهارم، اهمیت توجه به هویت ملی و مذهبی در کنار مدرنیزاسیون. و پنجم، خطرات ناشی از تمرکز بیش از حد قدرت و فقدان نهادهای دموکراتیک که می‌تواند به استبداد و در نهایت فروپاشی منجر شود. این دوران به ما می‌آموزد که پیشرفت بدون آزادی پایدار نیست.